رودخانه‌های خراسان شمالی، منابع توسعه پایدار

گزارش از: بابک بهادری
خراسان شمالي در شمال شرق کشور با داشتن دو هزار و 100 کيلومتر رودخانه اعم از دايمي و فصلي از نظر برخورداري از آب هاي سطحي باید موقعيت ويژه اي داشته باشد اما خشکسالی ها موجب کاهش شدید جریان های سطحی در این استان شده است.
به گزارش روابط عمومی شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی، بر اساس داده های دفتر مطالعات پایه منابع آب این شرکت، طول مسير اصلي رودخانه اترک به عنوان بزرگترين رود اين استان 211 کيلومتر و حوضه آبریز آن در این استان 16 هزار و 411 کيلومتر مربع است.
بر این اساس در حوضه مرزی آبریز رودخانه دايمي اترک نیز رودخانه هاي مرزي "چندير" به طول 110 کيلومتر و "سومبار" به طول 75 کيلومتر در بخش مرزي "راز و جرگلان" بجنورد و رودخانه "گلول" نيز با پوشش 30 هزار هکتار در شيروان جريان دارد.
حوضه‌هاي اصلي آبریز استان خراسان شمالي شامل سه رود مهم اترک، کالشور و گرگان‌رود است.
بيشترين جريان آب هاي سطحي خراسان شمالي به حوضه آبریز اترک اختصاص داشته و استقرار بيشتر شهرها و روستاهاي استان در اين حوضه، نشان دهنده اهميت اين رودخانه دايمي است.
اين رودخانه دايمي مناطق فاروج، شیروان، بجنورد، مانه و راز و جرگلان را زیرپوشش مستقيم منابع آبي خود دارد به طوري که در سال هاي اخير آثار ارزشمند آن را در رونق اقتصادي استان با ايجاد سدها در نقاط مختلف اين حوضه آبریز براي استفاده در بخش هاي کشاورزي، آشاميدني و صنعت مي توان مشاهده کرد.
رودخانه "کالشور" واقع در منطقه جنوبي از رودخانه هاي اصلي اين استان به شمار مي رود که شهرستان هاي اسفراين، جاجرم و گرمه را زیر پوشش دارد و وسعت حوضه آبریز آن 12 هزار و 276 کيلومتر مربع است.
رودخانه "گرگان‌رود" نيز بخش کوچکي از مساحت خراسان شمالي را در منتهي‌اليه غرب استان، در همسايگي استان گلستان زیرپوشش دارد و منابع آبي آن به استان گلستان وارد مي شود که مساحت حوضه آبریز آن 992 کيلومتر مربع است.
با وجود اين منابع است که کارشناسان توسعه پایدار بر سرمايه گذاري زيربنايي در استفاده بهينه از منابع آبي سطحي اين استان و تغییر الگوی مصرف از آب های زیر زمینی به آب های سطحی و مدیریت این منابع تاکيد دارند.
معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی با مهم خواندن وجود رودخانه‌ها در خراسان شمالي، مي‌گويد: سرانه آب هاي سطحي در اين استان نسبت به ميانگين کشور بالاتر است و جلوگيري از هدررفت اين سرمايه و خسارت هاي ناشي از آن ضروري است.
مهندس "رضا نعیمی" سرعت دادن به برنامه هاي مطالعه حريم و بستر و ساماندهي رودخانه ها براي مهار آب هاي سطحي را از راه هاي مهم در استفاده بهينه از منابع آب هاي سطحي مي داند.
وي درباره اهميت رودخانه هاي خراسان شمالی گفت: در اين استان دو هزار و 100 کيلومتر رودخانه شناسايي شده وجود دارد که از منابع با ارزش توسعه استان به شمار مي رود.
نعيمي با اشاره به 294 ميلي متر ميانگين بارش سالانه در اين استان، افزود: طي سال حدود هشت ميليارد مترمکعب بارش در اين استان رخ مي دهد که حدود 70 درصد آن در برخي از مناطق استان تبخير می شود و بقيه آب تجديد شونده است.
وی گفت: بخشي از آب هاي تجديد شونده وارد رودخانه ها و بخش ديگر آن وارد سفره هاي زيرزميني مي شود.
وي با اشاره به وجود دو ميليارد و 420 ميليون مترمکعب آب تجديد شونده طي سال در استان، افزود: از اين مقدار يک ميليارد و 630 ميليون مترمکعب را آب هاي سطحي جاري و بقيه را آب هاي زيرزميني تشکيل مي دهد.
به گفته وی، با وجود اين که دوسوم از آب هاي تجديد شونده استان را آب هاي سطحي تشکيل مي دهد، 60 درصد آن در حوضه آبریز اترک جاري مي شود.
وي افزود: در حوضه آبریز اترک 78 درصد از جمعيت 811 هزار نفري استان سکونت دارند و صنايع مهمي در بخش‌هاي مختلف مانند کارخانه سيمان، مجتمع پتروشيمي، کارخانه قند و ساير صنايع کوچک فعال هستند.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی افزود: تاکنون مطالعات حریم و بستر 350 کیلومتر از رودخانه‌های این استان انجام شده و تعیین حد حریم و بستر 460 کیلومتر از رودخانه‌های این استان نیز رو به پایان است.
نعیمی گفت: مطالعه تعیین حد حریم و بستر یکهزار و 300 کیلومتر از رودخانه‌های این استان هم باقی مانده است که باید انجام شود.
وی درباره مهار آب هاي سطحي اين استان، گفت: تاکنون پنج سد با مجموع توان تنظیم سالانه 160 میلیون متر مکعب آب در این استان ساخته شده است.
معاون طرح و توسعه شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی نیز گفت: چهار سد جدید در این استان در حال ساخت و پنج سد دیگر نیز در دست مطالعه است.
مهندس "حسین علی میرزایی" افزود: با ساخت سدهای در دست اجرا این توان به حدود 200 میلیون متر مکعب در سال افزایش خواهد یافت.
وی تصریح کرد: با ساخته شدن پنج سد مطالعاتی خراسان شمالی نیز توان تنظیم آب های سطحی این استان از 300 میلیون متر مکعب در سال فراتر خواهد رفت.
وی مجموع اعتبار مورد نیاز برای ساخت چهار سد در دست اجرا و شبکه‌های آبیاری پایین دست آنها در این استان را بیش از یک تریلیون و 500 میلیارد ریال اعلام کرد و گفت: تاکنون بخش اندکی از این اعتبار همزمان با اجرایی شدن این طرح ها اختصاص یافته است.
معاون طرح و توسعه شرکت آب منطقه ای خراسان شمالی افزود: طرح ساخت سد گلول یکی از چهار سد جدید در دست اجرا در استان تاکنون در مجموع حدود 60 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است و سه سد دیگر مراحل مقدماتی اجرا نظیر تملک زمین های محل طرح را می گذرانند.
علی میرزایی گفت: مطالعات سه مورد از سدهای مطالعاتی استان نیز پایان یافته و در انتظار دریافت ردیف اجرایی است.
استان خراسان شمالي 28 هزار و 100 کيلومتر مربع وسعت دارد که از شمال 270 کيلومتر مرز مشترک با جمهوري ترکمنستان دارد، از شرق و جنوب با خراسان رضوي و از جنوب غربي با سمنان و از غرب با استان گلستان هم مرز است.