نظام و ساختار مصرف آب در خراسان شمالی

یادداشت و تحلیل از: بابک بهادری

آمارهای پایه منابع آب در خراسان شمالی به خوبی نشان می‌دهد که اصلاح نظام و ساختار مصرف آب در این استان بسیار ضرورت دارد.
با وجود برخورداری خراسان شمالی از سرانه مناسب آب، فقدان تعادل در نظام مصرف آب در این استان به حدی است که مسوولان مدیریت منابع آب استان در چند سال اخیر همواره بر لزوم اصلاح ساختار و نظام مصرف آب استان تاکید کرده‌اند.
آنها می‌خواهند نحوه مصرف آب و بهره‌برداری از منابع آب این استان در بخش‌های محتلف متناسب با نیازهای پایه برای تحقق برنامه‌های توسعه پایدار تنظیم شود. اما نیاز روزافزون بخش کشاورزی به مصرف سنتی آب در خراسان شمالی، هنوز مجالی به مسوولان نداده است تا نظام و ساختار ناهنجار مصرف‌ آب استان را تغییر دهند.

سرانه آب
به عقیده کارشناسان آگاه مدیریت منابع آب، با توجه به اهمیت شاخص سرانه آب در تدوین برنامه‌های مدیریت این منابع، برای پیشگیری از بروز بحران آب و تدوین برنامه‌های لازم برای مدیریت منابع آب هر منطقه، توجه به شاخص سرانه آب اهمیت بسیاری دارد.
در آمارهای دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت سهامی آب منطقه ای خراسان شمالی، سرانه آب در این استان سه هزار و 100متر مکعب ذکر شده که این رقم یک هزار متر مکعب بیش از متوسط سرانه آب کشور است. این میزان سرانه آب در خراسان شمالی در مقایسه با بسیاری از مناطق ایران و جهان، مقدار مطلوبی محسوب می شود که باید با مدیریت صحیح و مصرف درست، این سرانه را حفظ کرد. خراسان شمالی 812 هزار نفر جمعیت دارد و میانگین بارش باران در این استان سالانه 294 میلیمتر است.

نظام ناهنجار مصرف
مقدار استفاده از منابع آب و نحوه استفاده از این منابع در استان فاقد تعادل لازم است به طوریکه در بخش منابع آب زیرزمینی اضافه برداشت وجود دارد و در بخش آبهای سطحی نیز نظام سنتی مصرف آب موجب هدر رفت بخش عمده منابع می‌شود.
مجموع حجم منابع آب تجدید پذیر خراسان شمالی سالانه دو میلیارد و 420 میلیون متر مکعب است که از این میزان دومیلیارد و 160 میلیون متر مکعب معادل 89 درصد منابع آب تجدید پذیر استان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در بخش آبهای زیرزمینی استان سالانه حدود 100 میلیون متر مکعب آب بیش از حجم تغذیه آّبخوانهای زیرزمینی برداشت می‌شود و در بخش منابع آب سطحی نیز تنها 78 درصد این منابع مورد استفاده قرار می‌گیرد که برداشت آب در 68 درصد منابع آبهای سطحی به صورت سنتی است.
سالانه 790 میلیون متر مکعب آب وارد آبخوانهای زیرزمینی خراسان شمالی می‌شود در حالیکه میزان برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی در این بخش سالانه 890 میلیون متر مکعب است، به عبارتی برداشت آب از منابع زیرزمینی استان 113 درصد است.

ساختار نامناسب مصرف
ساختار مصرف آب در استان خراسان شمالی نیز نامناسبت است؛ 94درصد منابع آب استان در بخش کشاورزی، حدود چهار درصد برای آشامیدن و کمتر از دو درصد در بخش صنعت مصرف می‌شود.
مسوولان مدیریت منابع آب این استان با تاکید بر ضرورت افزایش استفاده از منابع آب استان در بخش آشامیدن و صنعت، معتقدند: چنانچه در ساختار مصرف آب استان با اجرای طرحهای آبرسانی، سهم آب آشامیدنی تنها دو درصد افزایش یابد، شهرها و روستاهای استان مشکل کم آبی نخواهند داشت.
در این میان باید توجه داشت که هرچند کشاورزی در تولید و اشتغالزایی نقش محوری دارد اما نوع مصرف آب در این بخش باید شکل منطقی یابد چرا که افزایش مصرف آب در بخش صنعت در هر منطقه نشان از روند رو به توسعه آن دارد که این امر باید در خراسان شمالی مورد توجه قرار گیرد.

مدیریت منابع آب
تا کنون برای کنترل آبهای سطحی استان خراسان شمالی در برنامه‌های دوم وسوم توسعه کشور، پنج سد ساخته شده که توسط آنها سالانه حدود 163 میلیون متر مکعب معادل 10 درصد آبهای سطحی استان کنترل می‌شود.
ساخت و توسعه شبکه‌های آبیاری و زهکشی زمین‌های پایاب این سدهای ساخته شده، عملیات اجرایی ساخت چهار سد جدید و مطالعه برای ساخت پنج سد دیگر در این استان در حال اجرا است. در صورت ساخت این سدها مجموع توان تنظیم آبهای سطحی خراسان شمالی توسط سدها به حدود 300میلیون متر مکعب در سال افزایش خواهد یافت.
مقدار آبهای سطحی تجدیدپذیر این استان یک میلیارد و 630 میلیون متر مکعب و طول رودخانه‌های استان دو هزار و یکصد کیلومتر اعلام شده است.
با محدودیت منابع آبهای زیرزمینی و کاهش مداوم سطح این منابع در دشتهای خراسان شمالی، باید در نظرداشت که حدود 40درصد منابع آب این استان را منابع زیرزمینی تشکیل می‌دهند که با توجه به اضافه برداشت از مخازن با کسری شدید آب مواجه‌اند.
از همین رو به نظر می‌رسد تنها گزینه پیش رو برای تامین منابع آب در افق توسعه خراسان شمالی و شمال شرق کشور توجه به مهار آبهای سطحی استان است و اصلاح نظام و ساختار مصرف آب این استان ضرورتی حیاتی دارد.